ŚLĄSK / SILESIA --- Ślązak narodowości polskiej: KATTOWITZ

... ja - Jan Pawul - Ślązak narodowości polskiej !!

______________________________________________________________________

Dolnoślązak z urodzenia (1952),

Ślązak z wyboru (1972) i do końca ...

Nadanie praw miejskich

11 września 1865 roku, kiedy król pruski podpisał dokument nadający Katowicom prawa miejskie. Ogromne zasługi na tym polu mieli naczelny dyrektor dóbr Tiele-Wincklera – Friedrich Grundmann oraz Richard Holtze.

Po wejściu w życie edyktu o nadaniu Katowicom praw miejskich wybrano Radę Miejską i Magistrat. Przewodniczącym Rady został dr Richard Holtze, pierwszym burmistrzem – Louis Diebel. Wzrost znaczenia Katowic pod względem gospodarczym, społecznym, kulturalnym, a także szybki rozwój demograficzny sprawiły, że mocą ustawy z 27 marca 1873 roku stały się one siedzibą powiatu (landratury). Na jego czele stanął starosta powiatowy (landrat). W 1897 roku Katowice stały się powiatem miejskim, który obok samego miasta objął gminy podmiejskie: Bogucice-Zawodzie, Dąb, Wełnowiec i Załęże.

Nadanie Katowicom ordynacji miejskiej przyśpieszyło ich gospodarczy rozkwit. Szczególnie szybko rozwijał się przemysł ciężki – górnictwo i hutnictwo. Do miasta przyjeżdżali liczni robotnicy, urzędnicy oraz inteligencja techniczna, a także kupcy i rzemieślnicy. Szybko rozwijała się również infrastruktura młodego miasta. Wybudowano wiele budynków użyteczności publicznej, m.in. gmachy: starostwa powiatowego, ratusza, sądu rejonowego, dworca kolejowego, poczty, łaźni miejskiej, a także teatru, kina, szkół, banków, szpitali, hoteli oraz świątyń trzech wyznań.

W początkach XX wieku Katowice były już ośrodkiem o całkowicie wykrystalizowanej strukturze instytucjonalnej. Tak intensywny rozwój w ciągu zaledwie pół wieku możliwy był dzięki sprawnemu zarządzeniu i planowaniu ojców miasta. Na początku XX stulecia pod Katowicami wyrosły dwa unikatowe osiedla górnicze – Giszowiec i Nikiszowiec, zaprojektowane przez berlińskich architektów Emila i Georga Zillmannów. Wybudował je dla pracowników swojej kopalni koncern Georg von Giesche’s Erben.

Powstania i Plebiscyt

Zbliżająca się klęska Niemiec w I wojnie światowej spowodowała wzrost nastrojów propolskich. W początkach 1919 roku powołano do życia Polską Organizację Wojskową Górnego Śląska. Przewodniczącym Komitetu Wykonawczego POW został Józef Grzegorzek, komendantem katowickiego okręgu zaś Adam Postrach. Do wzrostu napięcia doszło w połowie roku, gdy państwa zwycięskiej koalicji podpisały z Niemcami traktat pokojowy. Zapowiadał on, że o przynależności państwowej Górnego Śląska zadecyduje plebiscyt. Sytuacja pogarszała się z tygodnia na tydzień. POW parła do rozstrzygnięcia zbrojnego. W atmosferze wzrastającego napięcia i terroru ze strony niemieckiej 17 sierpnia 1919 r. wybuchło I powstanie śląskie. Bezpośrednią przyczyną stało się zastrzelenie przez żołnierzy Grenzschutzu 10 osób podkopalnią 'Myslowitzgrube' („Mysłowice”). Ze względu na przewagę strony niemieckiej oraz złą organizację i niedobory w uzbrojeniu po tygodniu walk komendant POW, Alfons Zgrzebniok, podjął decyzję o przerwaniu akcji zbrojnej. Miasto Katowice (w ówczesnych granicach administracyjnych) ze względu na stacjonujące w nim oddziały niemieckie było poza zasięgiem działań powstańczych. Walki toczyły się na terenach podmiejskich.

Mimo przybycia na Górny Śląsk Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej dla Górnego Śląska oraz podjętych przygotowań do plebiscytu sytuacja ludności polskiej nie uległa poprawie. Polacy nie rozwiązali też POW GŚl. Nasilały się niepokoje społeczne. Po zorganizowanej 17 sierpnia 1920 roku potężnej antypolskiej i antyfrancuskiej manifestacji bojówkarze niemieccy zamordowali lekarza Andrzeja Mielęckiego. Po dwugodzinnej walce zdobyli i zdemolowali gmach Polskiego Powiatowego Komisariatu w Katowicach. Nazajutrz, w nocy z 18 na 19 sierpnia 1920 roku, wybuchło II powstanie śląskie. Podobnie jak rok wcześniej walki toczyły się na terenie gmin podmiejskich w Dąbrówce, Roździeniu, Szopienicach, Bogucicach, Zawodziu, Janowie i Giszowcu. Zacięte walki trwały w Załężu, Dębie i Wełnowcu. Dowódcy powstania za główny cel stawiali sobie likwidację znienawidzonej niemieckiej policji bezpieczeństwa i utworzenie polsko-niemieckiej Policji Plebiscytowej. Przyjęcie tego warunku sprawiło, że Komendant POW wydał rozkaz o likwidacji powstania.

Termin plebiscytu wyznaczono na 20 marca 1921 roku. W głosowaniu na całym terenie plebiscytowym za przyłączeniem do Polski oddano 40,3% głosów, w powiecie Katowice-wieś 55,6%, w samym mieście zaś zaledwie 14,6%. Niekorzystny wynik plebiscytu oraz realna możliwość przyznania większości terenu plebiscytowego stronie niemieckiej spowodowały wybuch III powstania. Poprzedzone strajkiem rozpoczęło się o 3 w nocy dnia 3 maja 1921 roku. Jego dyktatorem ogłosił się Wojciech Korfanty. Początkowo powstańcy zajęli Katowice, ale na żądanie wojsk alianckich opuścili je, otaczając szczelnym kordonem. Kwatera Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych znajdowała się w Szopienicach. Nad ładem i bezpieczeństwem czuwała Straż Obywatelska. W działaniach zbrojnych, które szybko przeniosły się na Opolszczyznę, brała udział kompania katowicko-bogucicka sformowana z górników kopalni „Ferdynand”. Powstanie zakończyło się oficjalnie 5 lipca 1921 roku, w październiku zaś zapadła decyzja o podziale terenu plebiscytowego. Trzecią jego część, najbardziej uprzemysłowioną, przyznano Polsce.

W latach międzywojennych

Objęcie przyznanej Polsce części Górnego Śląska było wielkim świętem. Już w dniu 19 czerwca 1922 roku odbyło się w Katowicach przekazanie miasta i powiatu, a nazajutrz wkroczyły tu oddziały polskiego wojska, prowadzone przez gen. Stanisława Szeptyckiego. Uroczyste przejęcie władzy na Górnym Śląsku przez rząd polski nastąpiło 16 lipca 1922 roku. Naczelne władze państwa reprezentowali wówczas: Minister Spraw Wewnętrznych, Antoni Kamieński, i Marszałek Sejmu, Wojciech Trąmpczyński, władze miejscowe zaś – wojewoda Józef Rymer.
Na całym terenie przyznanego Polsce Górnego Śląska obowiązywała nadająca mu autonomię ustawa Sejmu RP z 15 lipca 1920 roku. (tzw. Statut Organiczny). Stolicą nowego autonomicznego województwa śląskiego zostały Katowice. Tutaj też swoją siedzibę miał Sejm Śląski i Śląska Rada Wojewódzka. Przez trzy pierwsze kadencje Sejmu Śląskiego funkcję marszałka pełnił Konstanty Wolny, następnie Karol Grzesik. Organami wykonawczymi samorządu śląskiego byli wojewoda i Rada Wojewódzka. Pierwszym wojewodą został Józef Rymer. Ustanowienie autonomicznego województwa śląskiego stanowiło wyraz wyjątkowego w ówczesnej Polsce zjawiska – autonomii tej ziemi w granicach Rzeczpospolitej.

Jeszcze przed przejęciem władzy przez administrację polską burmistrzem Katowic wybrano dr. Alfonsa Górnika. Piastował tę funkcję do 1928 roku, kiedy zastąpił go na tym stanowisku dr Adam Kocur. Wieloletnim przewodniczący Rady Miejskiej był Jan Piechulek. Wybór Katowic na stolicę województwa spowodował znaczny wzrost rangi miasta i stał się podstawowym czynnikiem jego rozwoju. Rozbudowa aparatu administracji państwowej oraz instytucji gospodarczych wiązała się z napływem kadr urzędniczych. Nowa pozycja miasta przyczyniła się także do wybudowania wielu gmachów publicznych, m.in. reprezentacyjnej siedziby Sejmu Śląskiego przy ul. Jagiellońskiej. Katowice stały się również siedzibą innych organów administracji szczebla wojewódzkiego: sądów okręgowego i apelacyjnego, Wojewódzkiej Komendy Policji, Urzędu Skarbowego oraz Naczelnego Dowództwa Wojskowego na Górny Śląsk.

W okresie międzywojennym w Katowicach intensywnie rozwijały się przemysł, a wraz z nim handel oraz usługi, co podnosiło rangę miasta. Lokowano tu kolejne zarządy organizacji gospodarczych, banki, zapoczątkowano organizowanie targów katowickich, na których potrzeby wybudowano okazałą halę. Założono również lotnisko. Katowice stały się ważnym ośrodkiem kultury. W miejskim teatrze powstał stały zespół, otwarto bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych oraz zajmujący się badaniami naukowymi Instytut Śląski, zbudowano nowoczesny gmach dla Muzeum Śląskiego, a także rozgłośnię Polskiego Radia. Powstały Konserwatorium Muzyczne, Śląskie Techniczne Zakłady Naukowe i Szkoła Handlowa.

O kształcie życia społecznego i politycznego decydowały również działające tu partie polityczne, towarzystwa i związki reprezentujące interesy ludności polskiej, niemieckiej i żydowskiej. Większość z nich miała swoją reprezentację w Sejmie Śląskim, m.in. Chrześcijańska Demokracja, Narodowa Partia Robotnicza, Narodowo-Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy, Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe, Deutsche Katholische Volkspartei, Deutsche Partei, Partia Żydowska.

Pod koniec lat trzydziestych wobec rosnącego zagrożenia rozpoczęły się przygotowania obrony cywilnej Katowic. Jednym z przejawów tej działalności było częste organizowanie różnego rodzaju szkoleń paramilitarnych, np. harcerze odbywali na strzelnicy przy ul. Kochłowickiej ćwiczenia ogniowe. Część młodzieży przeszła również przeszkolenie w zakresie łączności w stacjonującym w Katowicach 73. Pułku Piechoty. Kursy ochrony przeciwpożarowej organizowała także katowicka zawodowa straż pożarna (m.in. dla ojców bonifratrów z Bogucic). W sierpniu 1939 roku straż zorganizowała również kurs terenowej obrony przeciwlotniczej dla kobiet, w którym wzięły udział członkinie Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet (OPWK), dodatkowo przeszkolone jeszcze na kursach obrony przeciwchemicznej oraz pomocy w akcjach krwiodawstwa. Komenda Powiatowa OPWK w Katowicach zorganizowała kurs sanitarno-ratowniczy połączony z praktyką szpitalną. Katolickie Stowarzyszenie Kobiet w ramach OPWK zorganizowało w Panewnikach w dniach 12–16 czerwca 1939 roku kurs przygotowawczy obrony kraju.

Trudne lata II wojny światowej

W ostatnich dniach sierpnia 1939 roku rozpoczęła się planowa ewakuacja urzędów, instytucji i niektórych zakładów pracy. W nocy z 1 na 2 września na front pod Mikołów wymaszerował 73. Pułk Piechoty. Miasto opuściły również oddziały policji. Obronę Katowic zorganizowali ochotnicy, obsadzając w miarę możliwości ważniejsze i dogodne pod względem obronnym obiekty, m.in. wieżę spadochronową i Dom Powstańca. Wobec ogromnej przewagi wojsk hitlerowskich obrona Katowic trwała krótko. Zaraz po wkroczeniu do miasta hitlerowcy rozpoczęli represje. Zabito lub rozstrzelano około 200 obrońców Katowic.
Ponieważ miasto leżało w strefie przyfrontowej, przez pierwsze dni po jego zajęciu administrację sprawował w nim zarząd wojskowy, następnie komisaryczny nadburmistrz – dr Friedrich. Od początku 1940 roku do końca wojny nadburmistrzem był Hans Tiessler. Dnia 1 listopada 1939 roku utworzono rejencję katowicką, na której czele stał Fritz Bracht. Dnia 20 grudnia 1940 roku rejencję połączono z opolską i utworzono prowincję górnośląską (Gau Oberschlesien) ze stolicą w Katowicach.

Od pierwszych dni września 1939 roku w mieście działało również Prezydium Policji. W jej skład wchodziły oddziały Schutzpolizei i żandarmerii. W budynku Urzędów Niezespolonych siedzibę miała katowicka policja bezpieczeństwa – gestapo. Najbardziej „osławiony” szef tutejszego gestapo, Johann Thümmler, był odpowiedzialny za wiele wyroków śmierci oraz publicznych egzekucji także na terenie Katowic. Wprawdzie podczas II wojny światowej Katowice stały się głównym ośrodkiem administracyjnym prowincji śląskiej, jednak władze okupacyjne były przede wszystkim zainteresowane eksploatacją przemysłu na potrzeby wojenne. Z tego powodu wszelkie inwestycje odsuwano w czasie „do zakończenia wojny”.

Jednym z głównych celów niemieckiej administracji stało się zatarcie polskiego charakteru miasta oraz złamanie polskiego ducha wśród mieszkańców. Służyły temu wysiedlenia Polaków do Generalnego Gubernatorstwa, przymus wpisywania się na niemiecką listę narodowościową, zakaz odprawiania nabożeństw w języku polskim, obowiązek prowadzenia we wszystkich typach szkół nauczania w języku niemieckim. Już na samym początku okupacji zniszczono polskie księgozbiory, a także najbardziej wymowne symbole: orła na budynku Urzędów Niezespolonych, pomnik Stanisława Moniuszki, pomniki powstańcze oraz gmach Muzeum Śląskiego. Spalono również synagogę. Bezwzględnie ścigano członków organizacji konspiracyjnych, powoływanych przez różne ugrupowania polityczne.
Powodem aresztowań i represji wobec ludności był udział w ruchu oporu oraz niestosowanie się do zarządzeń władz. Wobec ludności łamiącej okupacyjne prawo stosowano najwyższy wymiar kary – karę śmierci. Działały w Katowicach sądy specjalne (Sondegerichte), a od 1942 roku – sąd doraźny (Standgericht) na czele z Johannem Thümmlerem. Wyroki wykonywano, używając gilotyny w katowickim więzieniu przy ul. Mikołowskiej. Podczas całej okupacji wykonano ich prawie 700. W Katowicach zgilotynowano m.in. ks. Jana Machę i Karola Kornasa prowadzących działalność konspiracyjną. W celu zastraszenia ludności organizowano również egzekucje publiczne. Wielu mieszkańców wywieziono też do obozów koncentracyjnych. Wśród zamordowanych tam katowiczan znaleźli się m.in. ks. Emil Szramek, ks. Józef Kania, ks. Karol Żmij, T. Prejzner, Józef Biniszkiewicz, Henryk Sławik oraz Józef Pukowiec.

W okresie Polski Ludowej

Wraz z wkroczeniem do Katowic Armii Czerwonej, w dniu 27 stycznia 1945 roku, rozpoczął się nowy etap w historii miasta. Po zakończeniu działań bojowych w województwie śląskim oraz w samym mieście przystąpiono do tworzenia nowych organów administracyjnych. Pierwszym wojewodą został Jerzy Ziętek, po nim funkcję tę pełnił Aleksander Zawadzki, a pierwszym powojennym prezydentem miasta mianowano Józefa Wesołowskiego.

W pierwszych latach powojennych na terenie Katowic istniało kilka obozów pracy przymusowej: przy kopalni „Eminencja”, „Kleofas”, „Janów”, „Wujek”, „Katowice”.
Po śmierci Józefa Stalina, w 1953 roku polskie władze pośpiesznie postanowiły uczcić pamięć „wodza narodów”, nadając stolicy Górnego Śląska jego imię. Przez następne trzy lata Katowice były więc Stalinogrodem.

Ustalone w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku kierunki przestrzennego rozwoju miasta realizowano do końca lat siedemdziesiątych. W miejsce spalonych w 1945 roku budynków postawiono gmachy Śląskiego Wydawnictwa Prasowego i Spółdzielczego Domu Handlowego „Zenit”. W latach sześćdziesiątych zupełnie przebudowano zachodnią stronę alei Korfantego. W miejsce stojących tam domów zbudowano wielkie budynki mieszkalne, m.in. tzw. Superjednostkę, pawilony handlowe i Biuro Wystaw Artystycznych, Pałac Ślubów oraz hotel „Silesia”. Na terenach dawnego dworu, po wschodniej stronie alei Korfantego, obok budynków mieszkalnych i uniwersyteckich wzniesiono hotel „Katowice” i będącą jednym z symboli miasta Halę Widowiskowo-Sportową tzw. Spodek. W latach 1965–1972 wyburzono fragmenty ulic Młyńskiej, Stawowej oraz 3 Maja i wybudowano na tym miejscu nowy dworzec kolejowy. W 1972 roku, po wyburzeniu kolejnych domów, u zbiegu ulic 3 Maja i A. Mickiewicza oddano do użytku SDH „Skarbek”.

W pierwszym okresie po wkroczeniu do Katowic wojsk radzieckich reaktywowano lub powołano wiele instytucji kultury. Wznowiły działalność m.in teatr, filharmonia i oddział katowicki Polskiego Radia. Od 1945 roku funkcjonowały w Katowicach Związek Literatów Polskich i Związek Polskich Artystów Plastyków. W tym roku powstał też Śląski Teatr Lalki i Aktora „Ateneum”. Zaraz po wojnie zaczęło się rozwijać życie naukowe. Od 1945 roku działalność ponownie podjęło Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Górnym Śląsku (zlikwidowane w 1949 roku), Wyższe Studium Społeczno-Gospodarcze przekształcone z czasem w Akademię Ekonomiczną (1974 roku) oraz Śląskie Konserwatorium Muzyczne (od 1 września 1945 r. – Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna), któremu w 1979 roku nadano status Akademii Muzycznej. W roku zakończenia wojny powołano do życia Państwową Szkołę Sztuk Pięknych. W latach 1945–1949 działał Instytut Śląski. Po blisko 8-letniej przerwie na podwalinach Instytutu powstał Śląski Instytut Naukowy.

W kwietniu 1945 roku wznowiła działalność Śląska Biblioteka Publiczna, w styczniu 1946 roku zaś – Archiwum Państwowe. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku powstała w Katowicach największa w kraju placówka pozaszkolna – Pałac Młodzieży. Nauczycieli kształcił Instytut Pedagogiczny przekształcony w 1948 roku w Wyższą Szkołę Pedagogiczną. Od 1963 roku istniała również w Katowicach Filia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z połączenia obu wymienionych placówek utworzono w 1968 roku. Uniwersytet Śląski. W tym samym roku w Katowicach zainaugurowała swoją działalność filia Politechniki Śląskiej. Trzy lata później (1971 roku) do Katowic przeniesiono część wydziałów Akademii Medycznej. Na potrzeby tej uczelni w Ligocie wzniesiono kompleks budynków klinicznych oraz akademiki. W 1972 roku powstała kolejna szkoła wyższa – Akademia Wychowania Fizycznego. Rok później Katowice stały się siedzibą oddziału Polskiej Akademii Nauk.

W 1957 roku swój pierwszy program wyemitował katowicki ośrodek Telewizji Polskiej. W latach osiemdziesiątych XX wieku rozpoczęły działalność trzy muzea: Muzeum Historii Katowic (1981), Muzeum Śląskie (1984) oraz Muzeum Diecezjalne (1983). Katowice były także ważnym ośrodkiem wydawniczym gazet i czasopism. Wychodziły tu dzienniki: „Trybuna Robotnicza”, „Dziennik Zachodni”, „Sport”, „Wieczór”, tygodniki: „Odra” (1945–1950) „Panorama” (od 1954), „Przemiany” (1956–1957), „Poglądy” (1962–1980), „Tak i Nie” (1983–1990) oraz „Katolik” (od 1982).

Pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku sytuacja gospodarcza w Polsce uległa znacznemu pogorszeniu. Próby jej „naprawy”, poprzez podwyżki cen, zaostrzyły jeszcze nastroje społeczne. Latem 1980 roku wybuchły pierwsze strajki, które szybko rozprzestrzeniły się na cały kraj. Postulaty strajkujących, początkowo ekonomiczne, nabrały charakteru politycznego. Pod ogromną presją władze państwowe ustąpiły, godząc się m.in. na powołanie samorządnych związków zawodowych, a następnie wyrażając zgodę na rejestrację NSZZ „Solidarność” (10 listopada 1980 r.). Przez kilkanaście kolejnych miesięcy związek toczył walkę o przetrwanie i swobodę działania, domagając się reform gospodarczych i politycznych. Kres jego legalnej działalności położyło wprowadzenie, dnia 13 grudnia 1981 roku, stanu wojennego. Podjęte w całym kraju próby akcji strajkowej zostały zdławione siłą przez Zmotoryzowane Oddziały Milicji Obywatelskiej (ZOMO) i Służbę Bezpieczeństwa. Szczególnie mocny opór stawiali robotnicy na Górnym Śląsku. W Katowicach do strajku przystąpiły załogi m.in. w Hucie „Baildon” oraz w kopalniach „Staszic”, „Wieczorek” i „Wujek".

Najtragiczniejszy epilog miał strajk okupacyjny w kopalni „Wujek”. W dniu 16 grudnia 1981 roku w wyniku użycia broni przez ZOMO 7 górników zginęło na miejscu, a na skutek odniesionych ran 2 następnych zmarło później w szpitalu. Po latach miejsce ich śmierci stało się jednym z symboli męczeństwa znanym w całym kraju. Pod wpływem przemian społeczno-politycznych w Związku Radzieckim i pogarszających się nastrojów w polskim społeczeństwie rząd podjął decyzję o rozmowach „okrągłego stołu”. W wyniku zawartych wówczas porozumień między władzami komunistycznymi a opozycją rozpisano wybory do parlamentu – sejmu i senatu. Pierwsza tura odbyła się 4 czerwca 1989 roku. Z terenu województwa katowickiego do obu izb parlamentu wybrani zostali wszyscy kandydaci startujący z listy Komitetu Obywatelskiego. Zupełną klęskę ponieśli kandydaci z listy państwowej. Dnia 19 czerwca 1990 roku odbyły się po raz pierwszy po II wojnie światowej demokratyczne wybory do samorządów. W Katowicach nowo wybrany zarząd miasta powierzył stanowisko prezydenta Jerzemu Śmiałkowi.

cdn.